Open leermaterialen halen de wereld in huis

Geen onderwerp of er is op het wereldwijde web iets over te vinden. Als het gaat om Open Educational Resources (OER), is internetencyclopedie Wikipedia misschien wel het meest aansprekende voorbeeld. Kennis in alle openheid delen; in een wereld met dit ideaalbeeld zou Robert Schuwer, lector Open Educational Resources binnen Fontys Hogeschool ICT in Eindhoven, uitstekend kunnen leven.

In de kantine van FHICT op drie hoog, waar koeien op enorme posters de ramen sieren, is het luidruchtig deze middag. Niet de meest ideale locatie voor een interview, maar het lijkt Robert Schuwer niet te deren. Zijn boodschap gaat over openheid en iedereen mag die horen, straalt hij in alles uit.

Open Educational Resources: volgens Schuwers formele definitie zijn het open leermaterialen, te vinden op internet. "Ze hebben twee eigenschappen. Open leermaterialen zijn vrij beschikbaar, je hoeft er niet voor te betalen. De andere is dat de gebruiker vijf rechten heeft: gebruiken zoals-ie het aantreft; een persoonlijke kopie maken; combineren met andere leermaterialen; aanpassen; herpubliceren." Voorwaarden zijn er wel degelijk; die worden geformuleerd in een 'open licentie'. Wereldwijd zijn de Creative Commons-licenties (CC) verreweg de meest gehanteerde. Deze schrijven bijvoorbeeld voor dat je het materiaal niet voor commerciële doelen mag hergebruiken en de oorspronkelijke auteur moet noemen.

Wat is OER zeker niet? Een docent die online een les verzorgt waarvoor moet worden betaald om die te kunnen volgen. Of een instituut dat opnames maakt van colleges en deze alleen intern ter beschikking stelt aan studenten.

Onderwijs profiteert
Het is Schuwers rotsvaste overtuiging dat het onderwijs profiteert van Open Educational Resources. Met name op het gebied van efficiency en kwaliteitsverbetering. "Een van mijn eerste ervaringen bij Fontys betrof twee docenten. Zij hadden in een heel korte tijd een minor opgezet, door gebruik te maken van een Massive Open Online Course. Als die MOOC er niet was geweest, hadden ze zelf de leermaterialen moeten maken en pas minstens een jaar later kunnen beginnen."

Maar levert het ook kwalitatief beter onderwijs op? Schuwer mag graag het voorbeeld aanhalen van de Fontys-docent, die een groep studenten online mee liet doen aan een challenge in Amerika. "Ze moesten een product maken en presenteren in een openbaar forum. Deelnemers kregen dus wereldwijd feedback van mensen die ze niet kenden. Ook moesten zij zelf die anderen feedback geven over hún producten. Daardoor leer je kritisch te denken en kennis toe te passen. Bij de beoordeling door hun docent staken ze er met kop en schouders bovenuit, vergeleken met studenten die voor een 'veilige' casus binnen Fontys hadden gekozen."

Maatwerkonderwijs
Bijkomend voordeel is volgens de lector dat OER, door de verscheidenheid aan open leermaterialen, de mogelijkheid biedt om verschillende types studenten te bedienen. Docenten zijn niet afhankelijk van enkel een lesboek. Schuwer noemt dat maatwerkonderwijs, gericht op de individuele student en diens eigenschappen. Hij vindt hierin een medestander in Ank Boersma, adviseur 'blended learning' van de Hanzehogeschool in Groningen. "Het wordt mogelijk om tegemoet te komen aan de grote diversiteit in de vragen en behoeften van studenten", zegt zij.

Boersma maakte kennis met Schuwer toen de Fontys-lector in 2015 bij haar hogeschool een workshop verzorgde. Sindsdien hebben ze regelmatig contact. "Robert is onze vraagbaak, zowel voor inhoudelijke vragen als voor vragen naar ontwikkelingen binnen zijn netwerk. Zo heeft hij ons geholpen bij het aanvragen van het lidmaatschap van het wereldwijde Open Educational Consortium. Verder zijn de diverse publicaties van Robert voor de Hanzehogeschool een bron van inspiratie en geven ze richting aan hoe wij een en ander kunnen aanpakken."

Hoogwaardige kennis
In haar functie geeft Boersma, samen met vijf collega's, onderwijskundige ondersteuning en (beleids)advies aan de opleidingen binnen het Groningse instituut; ook op het gebied van open en online onderwijs. Zij roemt ook het kwaliteitsaspect van open leermaterialen, omdat hoogwaardige kennis op deze manier binnen handbereik komt. En ondanks de 250 kilometer die hun werkplekken scheidt, roepen Schuwer en Boersma in koor dat het de reputatie van je instelling ten goede komt. "Door onze hoogwaardige, specifieke en actuele kennis te delen, wordt de Hanzehogeschool meer zichtbaar in de wereld; voor toekomstige studenten, de regio, werkenden, internationale studenten en partners", stelt Boersma.

Nog geen beleid
Als Fontys een lectoraat Open Educational Resources heeft, moeten open leermaterialen stevig in het instellingsbeleid zijn verankerd. Toch? Niet dus. "Bij mijn weten is er nog geen enkele hogeschool die OER als een beleidsvoornemen heeft. Ook Fontys niet", aldus Schuwer. "We zijn in Nederland minder ver dan ik gehoopt had. Hoewel ons land wereldwijd één van de koplopers is, zie ik dat het bij universiteiten meer geland is dan bij hogescholen. Universiteiten nemen het steeds vaker in hun beleid op en zijn meer bezig met experimenteren."

Wat niet wil zeggen dat het bij Fontys een rol in de marge speelt. Er is volgens de lector wel degelijk een grote wil om met deze materie aan de slag te gaan. Schuwer ondersteunt het personeel hierbij waar hij maar kan. "Ik ben hier begonnen in 2014, omdat mijn directeur Ad Vissers van Fontys Hogeschool ICT vond dat we 'iets' met open leermaterialen moesten doen. Inmiddels ben ik ook bezig bij Fontys Hogeschool Mens en Gezondheid, die de trekker is van een Boegbeeldproject open delen van leermaterialen, geïnitieerd en gefinancierd door het ministerie van OCW. Vijf hogescholen die de opleiding hbo-verpleegkunde aanbieden, ontwikkelen en delen hierbij gezamenlijk leermateriaal. Dat is sowieso beschikbaar voor alle zeventien hogescholen, maar ook voor iedereen daarbuiten met belangstelling hiervoor."

Schuwers werkzaamheden bleven ook internationaal niet onopgemerkt. Zijn lectoraat kreeg in september vorig jaar als eerste en enige hbo een OER-leerstoel van UNESCO, de organisatie van de Verenigde Naties voor onderwijs, wetenschap en cultuur. Dat stelt hem onder meer in staat om ook internationaal contacten te kunnen leggen met docenten en onderzoekers.

Angst
Ook het ministerie van OCW heeft dus ambities met OER. Waarom zijn open leermaterialen dan toch nog geen gemeengoed? Schuwer deed daarvoor in 2016 onderzoek binnen het Nederlands hoger onderwijs. Hij ontdekte dat er een aantal hindernissen is. "Ik heb dat geformuleerd onder de naam 'angst', en dan met name dat een publicatie niet goed genoeg is. Of dat er een copyright mee wordt geschonden. Maar de grootste is wel een gebrek aan tijd. Tijd om op zoek te gaan naar geschikte leermaterialen, of om die zelf te maken en te gaan delen."

Docenten moeten ondersteund worden bij wat Schuwer de 'adoptie van openheid' noemt. "Ik heb bij meerdere instellingen interviews afgenomen, zowel met bestuurders, docenten als ondersteunend personeel. Het komt met name van de grond bij de universiteiten, die een visie en beleid op openheid hebben geformuleerd en ook concreet ondersteuning bieden. Belangrijk is ook dat docenten de ruimte krijgen om ermee te experimenteren." Voor zichzelf ziet de lector de taak weggelegd om te onderzoeken wat er moet gebeuren om die adoptie door docenten te bewerkstelligen.

Een wereld waarin kennis openlijk en gratis wordt gedeeld. Schuwer zal wel niet geliefd zijn bij educatieve uitgevers. "Ach", zegt hij in de kantine, waar de rust inmiddels is weergekeerd. "Daarvoor ben ik niet op de wereld. We haten elkaar ook niet. Ik ben eens na een lezing aangesproken door iemand van een uitgeverij om een afspraak te maken over samenwerking. Die is vervolgens drie keer verzet door hem en uiteindelijk liet hij niks meer van zich horen. Misschien vinden ze het nog te bedreigend." (TD)

Wie meer wil weten over open leermaterialen of daarnaar op zoek is, kan terecht op www.robertschuwer.nl. 

Foto Robert Schuwer onder: Ton Toemen