Met 'actieonderzoek' kun je complexe kwesties aanpakken

Fontys-docent Famke van Lieshout is expert in actieonderzoek en spreekt daarover op verschillende podia in Nederland. Aan de hand van vier vragen legt zij uit hoe actieonderzoek werkt, maar ook wanneer je het beter niet kunt inzetten.

Actieonderzoek, het lijkt een contradictio in terminis. Hoe gaan ‘actie’ en ‘onderzoek’ samen?
“Actieonderzoek gaat om kennis genereren én tegelijkertijd om veranderen. Het begint altijd met een vraag uit de praktijk, een onderwerp waarover een ‘gedeelde verontwaardiging’ is. Vervolgens gaan álle betrokkenen bij deze kwestie samen, steeds onderbouwd door onderzoek en kennis, verbeteracties bedenken en die toetsen in de praktijk.

Bijvoorbeeld deze vraag vanuit een afdeling voor mensen met dementie: hoe kunnen wij ‘vanuit het hart’ zorg blijven bieden, ondanks problemen als personeelstekort en een hoge werkdruk? Dit onderzoek hebben we met het Zorg- en InnovatieCentrum, een Fontys-werkplaats bij de zorginstelling, uitgevoerd.”

Voor welke kwesties werkt deze methodologie het best?
“Actieonderzoek is interessant bij complexe vragen. En in een omgeving met meerdere belanghebbenden met vaak eigen ideeën, die haaks op elkaar kunnen staan.

Een masterstudent van Fontys heeft bijvoorbeeld actieonderzoek gedaan bij een huisartsenpraktijk. Die had behoefte aan een andere aanpak van patiënten met een niet-Westerse afkomst. De artsen en ondersteuners merkten dat ze te veel voor hen beslisten en hen te weinig aanmoedigden eigen regie te nemen. Hoe konden ze dat veranderen?

Het is een complex vraagstuk omdat er meerdere betrokkenen en meerdere oplossingsrichtingen zijn. De student heeft aan de hand van onderzoek, bestaande literatuur en samen met de kennis, waarden en opvattingen van alle betrokkenen, verbeteracties ontwikkeld.

Denk aan trainingen voor zorgpersoneel, flyeren van informatie over de Nederlandse gezondheidzorg en het inzetten van community-influencers.

Zo ontstaat een palet aan mogelijkheden die het zogenoemde handelingsrepertoire van de hulpverleners verruimt. Dat ze in dat traject samen optrekken is cruciaal, zodat iedereen inspraak heeft en achter de veranderingen staat. Dan vergroot je de kans op een duurzame ontwikkeling.” [tekst gaat verder onder foto]

Wat zijn valkuilen?
“Deze vorm van praktijkgericht onderzoek vergt van de onderzoeker een zekere rijpheid. Ik zou het bijvoorbeeld niet snel aanraden aan bachelor-studenten om het in te zetten, tenzij ze heel goed voorbereid en begeleid worden.

Ikzelf heb ook meegemaakt dat ik actieonderzoek deed in een ziekenhuis waar een fusie plaatsvond en banen op de tocht stonden. Daar werd de omgeving als onveilig ervaren. Betrokkenen laten dan het achterste van hun tong niet zien, omdat ze bang zijn hun baan te verliezen.

Een veilige omgeving is dus belangrijk, evenals een goede begeleiding. Een relatie kunnen opbouwen en onderhouden tussen alle betrokkenen, is essentieel om het project te laten slagen.

Een ander heikel punt is hoe je de opgedane kennis kunt verbreden, zodat ook anderen er wat aan hebben. Elke kwestie is namelijk lokaal en uniek. Daaruit kun je geen algemene richtlijnen opstellen.

Maar je kunt wél met elkaar bepalen welke handelings- of ontwerpprincipes werken en breder bruikbaar zijn. Het is de kunst de uitkomsten te abstraheren en expliciet te maken zonder ze plat te slaan.”

Hoe draagt dit actieonderzoek bij aan het onderwijs bij Fontys?
“Fontys gebruikt actieonderzoek nu bij verschillende opleidingen. Studenten en docenten werken er samen met de beroepspraktijk aan mee. Het bevordert de professionalisering van de betrokkenen en dat sijpelt soms direct, soms indirect door naar het onderwijs.

Als het gaat om de zorg, denk ik dat er nog een ánder positief effect kan zijn van het inzetten van actieonderzoek: hbo-verpleegkundigen verlaten vaak het vak omdat ze niet genoeg uitgedaagd worden. Als ze op deze manier meedenken en -werken aan verbetering van het reilen en zeilen van de eigen afdeling, kun je dat mogelijk voorkomen.” [Petra Merkx]