Zen in de zorg

Hoe kan een wijkverpleegkundige die van patiënt naar patiënt sjeest, hier in twintig minuten een steunkous aantrekt en daar in een half uur iemand wast, de dag doorkomen zonder zich compleet opgejaagd te voelen? Aandacht helpt, zeggen drie Fontys-docenten in hun boek Mindfulness voor persoonsgerichte zorg.

_{door Debbie Langelaan}
Aandacht wil zeggen dat je opmerkt wat je denkt, voelt en doet, legt Theo Niessen uit. Hij is één van de auteurs en lectoraatslid en docent bij de hogeschool Mens en Gezondheid. De andere auteurs zijn Hanneke Jeronimus en Gaby Jacobs. Samen schreven ze het boek voor professionals in de zorg, dat zowel informatie als oefeningen bevat.

Maar die verpleegkundige heeft toch juist helemaal geen tijd om zich af te vragen wat hij denkt, voelt en doet? Niessen: “Het is niet altijd een kwestie van tijd. Het kan drie keer ademhalen zijn, een pauze voordat je handelt. Je vraagt je even af: hoe voel ik me? Als ik te druk ben, kan ik daar iets aan doen? Een tandje lager schakelen, versterking inschakelen? Of erin berusten, dat is ook een keuze.”

Empathischer
In ieder geval wordt de patiënt beter van een zorgverlener die mindful of zen is – twee termen voor ongeveer hetzelfde, aldus Niessen. De zorgverlener is rustiger en empathischer en kan daardoor zijn werk beter doen. “Een cliënt voelt het als je er niet helemaal bij bent. Net zoals een klas het voelt als de docent eigenlijk al met zijn hoofd bij de volgende les is.”

Niessen was ooit verpleegkundige in de forensische psychiatrie. ,,Ik heb daar veel stress ervaren. Er was angst en geweld, dat sloeg op mij over. Ik kon er niet mee omgaan.” In de periode erna, toen hij promotie-onderzoek deed in Maastricht, kwam hij in aanraking met zen-meditatie en mindfulness. Hij volgde een postdoctorale opleiding mindfulness aan de Universiteit van Nijmegen en ging zen-training geven aan docenten bij Fontys.

“Inmiddels werkte ik ook als docent bij de verpleegkunde-opleiding van Fontys. Ik merkte dat zen ook goed kan werken voor deze studenten. Toen hebben we mindfulness opgenomen in het curriculum: iedere eerstejaars moest een module volgen die in het teken hiervan stond.” Dat bleek geen onverdeeld succes. De studenten vonden Theo een zweefkees en boden nogal wat weerstand. De module wordt nu in leerjaar 2 gegeven, en is facultatief.

“Verpleegkundigen zijn heel nuchtere mensen, geïnteresseerd in anatomie en fysiologie. Dat je als persoon je eigen instrument bent, is voor hen heel abstract. Maar aan het einde van die acht weken begrijpen ze wat ze kunnen met mindfulness, en dan komt er later wel een moment dat ze er weer iets mee gaan doen.” Niessen hoopt dat dan, bijvoorbeeld als ze wijkverpleegkundige zijn, in ieder geval af en toe even pauze nemen en aandacht aan zichzelf geven.

Oefeningen
Het boek van Niessen (foto) en zijn collega’s probeert aan die nuchterheid in de sector tegemoet te komen. Zo weinig mogelijk hoogdravende teksten en zoveel mogelijk feiten en oefeningen. Zo is er hoofdstuk 6 over compassie: dat legt onder andere uit dat er drie systemen actief zijn in je brein: een stress-systeem, een jaagsysteem en een zorgsysteem. De eerste twee zijn activerend en alarmerend, het derde kalmerend. “De eerste twee hebben meestal de overhand.”

Hoe stimuleer je nu dat derde systeem? ”Je kunt dat doen via de methode van de liefdevolle vriendelijkheid. Je wenst jezelf goede en prettige dingen toe. En daarna de mensen om je heen, in een steeds wijdere kring. Voor mezelf doe ik het door mijn naam te verkleinen. Dan zeg ik tegen mezelf: ‘Ach, Theoke…’ Dat is troostend en ruimtegevend. Door het zorgsysteem te activeren breng je jezelf meer in balans.’’

Het boek Mindfulness voor persoonsgerichte zorg: oefeningen in aandacht wordt op 22 juni gepresenteerd tijdens het congres ‘De zorgprofessional in balans’ in Ede.