‘Wereldburgerschap hoort thuis in het onderwijs’

Hoe leid je als docent kritische burgers op? Daarover gaat zaterdag de bildungsconferentie van de Internationale School voor Wijsbegeerte. Fontys-docent Karin Verouden schreef er samen met twee collega’s van de Landelijke Regiegroep Bildung een opinieartikel over: ‘het wordt tijd dat lerarenopleidingen beginnen met het opleiden van leraren die leerlingen kunnen leren omgaan met verschillen in de samenleving en in zichzelf’.

Door de botsing van persoonlijke, politieke en professionele waarden verloopt de invoering van burgerschapsonderwijs in Nederland nogal moeizaam. Het wordt tijd dat lerarenopleidingen - als eerste in lijn- hun verantwoordelijkheid nemen en beginnen met het opleiden van leraren, die op hun beurt leerlingen kunnen leren omgaan met verschillen in de samenleving en in zichzelf.

Onze opvattingen en beelden over onszelf en over andere mensen bepalen ons handelen. Bildung gaat uit van de vorming van individuen, maar het is geen egocentrisch perspectief. Respectvol en inclusief omgaan met anderen maakt deel uit van persoonsvorming. Ontdekken dat wij allemaal een meervoudige identiteit hebben, kan leiden tot herkenning in wat we als mensen met elkaar delen en is bij uitstek een manier om verbinding met elkaar te maken.

Volgens oud-minister van Onderwijs, Jet Bussemaker, maken Nederlanders zich zorgen over spanningen in de samenleving. De komst van vluchtelingen naar Europa en Nederland en de aanslagen in Parijs, Brussel en Londen leiden tot scherpere maatschappelijke tegenstellingen. Deze ontwikkelingen gaan volgens haar niet onopgemerkt aan het onderwijs voorbij. Het onderwijs heeft er volgens haar zelfs een taak bij gekregen. ‘Vooral als overtuigingen botsen, kan het heel ingewikkeld zijn om met jongeren te praten over actuele kwesties en over hun rol in de samenleving. Over dat ze als individu rechten hebben, maar dat ze tegelijk ook plichten en verantwoordelijkheden hebben ten opzichte van anderen. Tegelijk zie ik het ook als een kernopdracht van het onderwijs dat jonge mensen op school - de minidemocratie bij uitstek – kunnen leren wat het betekent om te leven in een open en vrije samenleving.’

Onderwijs gaat volgens Bussemaker niet alleen over kennisoverdracht. ‘Het gaat ook om het ontwikkelen van karakter en persoonlijkheid. Om het zoeken en vinden van je eigen stem. Om van binnenuit te begrijpen waar onze samenleving op is gebouwd en daar tegelijk kritische vragen over kunnen stellen’.

Er is geen één overkoepelende identiteit
Precies dat zoeken van je eigen stem en het ontwikkelen van karakter en persoonlijkheid staat centraal bij bildung, zoals de Landelijke Regiegroep Bildung dat verstaat: ‘het proces van innerlijke ontwikkeling op basis van een brede beschouwing van culturele en maatschappelijke verworvenheden en uitingen’. Die innerlijke ontwikkeling reikt verder dan kennis, vaardigheden en attitudes. Door bildung werken leerlingen en studenten aan hun identiteit. In het begrip identiteit ligt een spanningsveld.

The identity of just one thing, the "clash of civilization" view that you're a Muslim or a Hindu or a Buddhist or a Christian, I think that's such a limited way of seeing humanity, and schools have the opportunity to bring out the fact that we have hundreds of identities. We have our national identity. We have our cultural identity, linguistic identity, religious identity. Yes, cultural identity, professional identity, all kinds of ways (Amartya Sen).

Nobelprijswinnaar en econoom Amartya Sen (2006) stelt dat het een gevaarlijke illusie is om te denken dat mensen slechts over één bepaalde of alles overkoepelende identiteit beschikken, die bovendien niets met keuze te maken heeft. Het denkbeeld van één overkoepelende identiteit voedt vijandigheden en polarisatie en leidt uiteindelijk tot radicalisering, conflict en geweld. Men moet ervoor waken dat anderen voor ons gaan bepalen dat een bepaalde identiteit, zoals die van een geloof of nationaliteit, tot onze enige of alles bepalende identiteit wordt uitgeroepen. Vaak gaan die pogingen gepaard met een retoriek die een dergelijke identiteit wil verankeren in ons wezen of onze natuur. En het is niet eens waar. In de realiteit identificeren mensen zich volgens hem met meerdere gemeenschappen of groepen al naar gelang de praktijken waaraan ze deelnemen. Soms is iemand vooral vegetariër, terwijl in andere contexten weer een andere identiteit zoals de seksuele voorkeur, de etniciteit of de politieke kleur op de voorgrond staat. Hij spreekt daarom van ‘meervoudige identiteiten’, die bovendien meer of minder veranderlijk zijn in de tijd.

Bildung en wereldburgerschap horen bij elkaar
In het proces van volwassenwording hebben docenten volgens de oud-minister een essentiële rol. En ook haar opvolgster, Ingrid van Engelshoven, ziet verbinding en bildung als de opdracht voor het onderwijs. ‘Die opgave moet weer glans krijgen’, aldus de minister, zodat jonge mensen op de toekomst worden voorbereid.

De grote vraag op scholen is op welke manier burgerschapsonderwijs het best kan worden ingericht. Door bildung werken studenten en leerlingen aan hun innerlijke vorming en worden zij tegelijkertijd minder vatbaar voor het vertoog van singuliere en vaststaande identiteiten die kunnen botsen en elkaar afstoten. Natuurlijk zijn er culturele verschillen en worden tegenstellingen door leerlingen en studenten als zodanig benoemd en beleefd. Vanuit het bildungperspectief wordt in het burgerschapsonderwijs naast het leren verdragen van de verschillen, juist op overeenkomsten gewezen; gedeelde identificaties. En omdat identificaties niet stoppen bij landsgrenzen, wordt burgerschapsonderwijs ook wereldburgerschapsonderwijs.

Met een verkenning van het concept van meervoudige identiteiten, gekoppeld aan wereldburgerschap, wil de Landelijke Regiegroep Bildung het discours over burgerschap zo voeden dat een open plek voor alle leerlingen en studenten in klassen kan worden gecreëerd.

Deze bijdrage is geschreven door Bart van Haaster van Saxion, Mathi Vijgen van de Hogeschool Utrecht en Karin Verouden, docent Fontys Lerarenopleiding Tilburg. De basis was de ‘Niemand past in één hokje’.

De bildungsconferentie Niemand past in één hokje vindt plaats op zaterdag 3 februari 2018, op het landgoed van de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden. Aanmelden kan via de website van de organisatie.