‘Standbeelden staan voor verhalen waarin velen zich niet herkennen’

Kan (geschiedenis)onderwijs bijdragen aan minder racisme? Ja, denkt Fontys-docent Gijs van Gaans, die promoveert op hoe verhalen en mythes invloed hebben op onze identiteit. “Het is tijd voor nieuwe verhalen. Misschien is de Black Lives Matter-beweging wel een scharnierpunt.”

Hij kan goed begrijpen dat de anti-racisme-betogers vinden dat standbeelden en naambordjes van Nederlandse helden zoals Piet Hein en Jan Pieterszoon Coen moeten worden verwijderd. En dat ze vinden dat er in het onderwijs meer aandacht moet zijn voor ons slavernijverleden en racisme.

“Veel mensen staan er niet bij stil hoezeer onze geschiedenis slechts óns verhaal is”, zegt de docent aan Fontys Lerarenopleiding Geschiedenis, die naast zijn promotieonderzoek ook verbonden is aan een Europees netwerk van geschiedenisdocenten.

Kleine kikkerland
“Onze roemruchte overwinning op de Spanjaarden tijdens de Tachtigjarige Oorlog, kwam die doordat de Hollanders in dat kleine kikkerland zo opkwamen voor vrijheid en rechtvaardigheid, zoals in onze geschiedenisboeken staat? Of kwam het doordat de Spanjaarden in het zuiden hun handen vol hadden aan hun strijd tegen het Ottomaanse Rijk?"

Het is een van de prikkelende voorbeelden die Van Gaans noemt om duidelijk te maken dat er niet één waarheid is. “Al die standbeelden kwamen er pas in de negentiende eeuw om de Nederlandse identiteit vorm te geven, wat men nodig vond omdat toen de natiestaat ontstond.”

Onderdrukking
Maar deze beelden vertellen het Nederlandse verhaal niet, zegt Van Gaans. “Het is maar één kant. De overwinningen en voorspoed gingen ten koste van Afrikanen die als slaaf werden verhandeld in Amerika en van inwoners van Nederlands-Indië, die werden onderdrukt. We dachten dat we superieur waren.”

Nederlanders met voorouders uit andere culturen hebben andere verhalen. “Voor mijn onderzoek interviewde ik een Antilliaanse jongen. Ik vroeg hem om een tijdslijn te maken van de geschiedenis. In eerste instantie tekende hij de tijdslijn zoals hij dat uit boekjes had geleerd. Maar toen ik doorvroeg kwam er iets heel anders: een tijdslijn vol pijn en strijd voor vrijheid en emancipatie.”

Zwarten lijdend voorwerp
In de geschiedenisboekjes zijn de verhalen altijd geschreven vanuit westers perspectief. “Een student wees me daar ook op, dat er altijd staat dat ‘wij’ de slavernij startten en eindigden. Maar zwarten mensen waren niet alleen een lijdend voorwerp.”

“Zij hebben zich bijvoorbeeld ook verzet, er waren veel slavenopstanden. Die verhalen moeten meer worden verteld. Ze dragen bij aan het ontwikkelen van je identiteit. Aan je gevoel van gelijkwaardigheid.”

Noodzakelijkheid is er
We moeten nu de discussie aangaan over welke verhalen we willen vertellen, ook in de openbare ruimte, vindt de docent. “Dat zal niet makkelijk zijn, want die oude verhalen zijn al heel lang in ons geheugen gemasseerd.”

Van Gaans denkt dat deze Black Lives Matter-beweging, maar ook de Zwarte Pieten-discussie, een scharniermoment kunnen zijn. “De noodzakelijkheid is er. Ik begrijp daarom waarom zij kiezen voor radicale veranderingen, zoals het verwijderen van beelden, hoewel ik tegen elke vorm geweld ben.”

Historisch besef
Hoe leert Van Gaans dat zijn studenten, die straks zelf voor de klas staan? “Fontys Lerarenopleiding Tilburg heeft een eigen didactisch programma en onderscheidt zich daarmee. Centraal daarin staat ‘historische besef’”, vertelt de docent.

Het houdt in dat het niet zou moeten gaan om feitjes leren, maar om zelf nadenken over de vele kanten van de geschiedenis. De studenten krijgen veel pedagogische en didactische vormen aangereikt om daarover het gesprek in de klas aan te gaan.

Diffuus verhaal
“Het 'ware verhaal' bestaat niet. Ja, dat klinkt diffuus, maar de werkelijkheid ís diffuus en niet eenduidig. Kijk, als je zegt dat Griekse goden kosmonauten waren, dan kun je wel stellen dat daar weinig bewijzen voor zijn. Het gaat erom dat je oog hebt voor de waaier aan verhalen.”

Maar wat als deze studenten straks op de school waar ze stagelopen toch weer met ‘ouderwetse’ boekjes aan de slag moeten, over de grootsheid van de Nederlandse geschiedenis, voorbijgaand aan alle andere perspectieven?

“Dat komt voor en dan is het aan de student hoe hij daarmee omgaat. Als je nog jong bent, wil je daar soms liever niet tegenin gaan en ben je vaak nog wat ‘instrumenteler’. Mogelijk ervaren zij op latere leeftijd wel meer ruimte. Als opleiding proberen we studenten zoveel mogelijk te stimuleren een eigen onderbouwde onderwijsvisie te ontwikkelen, maar snappen we ook dat dat soms nog te vroeg komt.” [Petra Merkx]