Mensch, durf te leven!

Het leven zit vol onzekerheden. Die willen beheersen, zoals nu tijdens de coronacrisis wordt gepoogd, is een illusie, aldus Arno Kierkels, docent-onderzoeker bij Fontys. Het is de hoogste tijd om levenslust en doodsbesef te plaatsen boven doodsangst, zegt hij in onderstaand opiniestuk.

Mevrouw Wil van Buren (82) werd zeven weken geleden, na 60 jaar huwelijk, verplicht gescheiden van haar dementerende man Nico. Uit protest tegen het coronabeleid zit ze nu elke dag vóór het verpleeghuis van haar man in Best. ‘Je probeert hem iets te geven en ik wil er voor hem zijn in deze laatste fase van zijn leven. En dat kan ik nu niet.’ Een klein beetje verzet, ontstaan uit grootse medemenselijkheid.

Wil’s actie stemt tot nadenken. Als samenleving zijn we inmiddels al weken geconditioneerd met de ‘anderhalvemetersamenleving’. We hebben als burgers bij vlagen zelfs zélf gevraagd om meer maatregelen: de scholen gingen dicht en de maatregelen werden verlengd. ‘Het zekere voor het onzekere’, was het devies van Mark Rutte. Maar gaat er in die blinde zoektocht naar zekerheid niet iets heel menselijks verloren?

Wat weten we?
Onze relatie met onzekerheden kent een lange geschiedenis. De mens heeft altijd manieren bedacht om risico’s te mijden en om (schijn)veiligheid te creëren. Van religie tot het ophangen van zo veel mogelijk camera’s. En ook het steeds vaker kiezen van ‘het zekere vóór het onzekere’ valt hieronder. Maar ‘het zekere’ is in onze moderne tijd helemaal niet meer zo zeker.

Het werk omtrent risicoperceptie van psycholoog Paul Slovic laat ten eerste zien dat we een verwarde relatie met risico’s hebben. We schatten risico’s consequent fout in. Zo overschatten we risico’s die onbekend zijn, waar we zelf weinig invloed op hebben én die veelvuldig in de media zijn besproken zijn.

Kortom: tijdens een pandemie neigen we ernaar te overreageren. Na acht weken coronavirus kunnen we niet meer helder nadenken over de proportionaliteit van deze risico’s. Een soortgelijke overreactie zagen we ook tijdens de Mexicaanse griep (aldus de evaluatiecommissie van de Europese Commissie) en zal hoogstwaarschijnlijk ook van toepassing zijn op Covid-19.

Onzekere afhankelijkheden
Globalisering zorgt voor een toename in interdependenties, waardoor we meer dan ooit afhankelijk zijn van allerlei verschillende actoren op het wereldtoneel én binnen ons ecosysteem. De coronacrisis is één grote les die we op dat vlak leren, maar al eerder werd deze boodschap verkondigd.Yuval Noah Harari heeft het in zijn bestsellers over ‘ongeziene transformaties en radicale onzekerheden’. Socioloog Zygmunt Bauman heeft het over een ‘fluïde’ samenleving die alleen nog maar in beweging is en geen ‘vaste, zekere’ onderdelen meer kent.

Dit denken wordt ook bevestigd in de fundamenten van ons bestaan: de kwantummechanica. Einstein wist al dat de allerkleinste deeltjes omgeven zijn met onzekerheid. Die onzekerheid kwam niet voort uit een gebrek aan kennis, maar ligt besloten in de werkelijkheid zelf, aldus Einstein (die deze conclusie overigens maar onaanvaardbaar vond).

Ondanks deze realiteit van onzekerheid blijft onze reactie omgeven met een krampachtig teruggrijpen op zekerheid. In crisistijd komt dat neer op roeien met vrijwel géén riemen. Zo weten we niet of immuniteit mogelijk is. We weten niet wanneer het vaccin er zal zijn. We weten niet of lockdowns werken, en hoe dan precies. We weten niet of onze ouderen wel gedwongen willen worden om weken, of zelfs maanden, in eenzame isolatie door te brengen. We weten niet of mondkapjes enig nut hebben. Het enige dat we weten is dat we dit allemaal niet zeker weten.

Risicosamenleving
De socioloog Ulrich Beck heeft jaren geleden gewaarschuwd voor een samenleving die alle risico’s onder controle wil krijgen. In ‘de Risicosamenleving’ (1986) waarschuwt hij voor een noodstaat die ‘het nieuwe normaal’ wordt. In een dergelijke samenleving wordt alles in gang gezet om, koste wat kost, het bekende én onbekende gevaar te mijden. Mark Rutte verwijst nu al naar de anderhalvemetersamenleving als ‘het nieuwe normaal’.

Dit risicomijdende beleid, in Nederland eufemistisch ‘intelligente lockdown’ genoemd, heeft onvoorstelbare maatschappelijke impact. Schattingen gaan uit van tienduizenden werklozen en zelfstandigen die failliet gaan. Jongere generaties die met miljarden staatsschuld te maken krijgen.Mensenrechten, zoals ons recht op betoging, bewegingsvrijheid en toegang tot de rechter, staan al weken op stand-by.

Die beperkingen leiden, er in de woorden van hoogleraar staatsrecht Wim Voermans, toe dat ‘we in de buurt komen van de kritische grenzen van ons democratisch rechtsstatelijke systeem’. De anderhalvemetersamenleving kan kortom niét het nieuwe normaal zijn. Maar wat moeten we dán aangrijpen?

Loslaten
De ongelooflijk onzekere toekomst vraagt iets anders van ons. We zullen bewust de drang om vast te klampen soms los moeten laten. De enige zekerheid is onzekerheid. Het wordt meer dan ooit duidelijk dat we een speelbal zijn van allerlei krachten waar we, ondanks alle ontwikkelingen, maar beperkte invloed op kunnen uitoefenen. Dát is het werkelijke ‘nieuwe normaal’.

Geen politieke partij die daarmee de verkiezingen wint. Geen lid van het Outbreak Management Team dat deze kanttekening verkondigt aan Rutte. Daar waar beleid wordt gemaakt is dit geen populaire opvatting. Het is een mentaliteit die een boel angst, stress en (ironisch genoeg) onzekerheid kan wegnemen.

Inmiddels is het de hoogste tijd om levenslust en doodsbesef te plaatsen boven doodsangst. Laten we als samenleving bewust de dood terugdringen en ons berusten in het feit dat dit gevecht gedoemd is te mislukken. Kierkegaard wist al, dat, wanneer je ‘niet durft los te laten, je voor altijd het houvast zult verliezen’.

Durf
De eenmansactie van Wil van Buren protesteert indirect tegen een doorgeslagen risicomijdend beleid, waarin geen onzekerheid mag bestaan. Een wijs protest, want met de acceptatie van risico’s komt er een grotere vorm van vrijheid terug. We weten als mens niet veel, maar wel genoeg om bewust risico’s toe te laten om simpelweg mens te kunnen zijn, te kunnen knuffelen, te kunnen troosten en te kunnen liefhebben. Het enige wat er onder de streep wordt gevraagd, is durf. Durven we ons veiliger te gaan voelen door onzekerheid te accepteren?

In 1917 schreef Dirk Witte het prachtige Mensch, durf te leven. Laat ons, met 75 jaar bevrijding nog vers in ons collectief geheugen, de volgende regels indachtig houden: Het leven is heerlijk, het leven is mooi/Maar – vlieg uit in de lucht en kruip niet in een kooi!/Mens, durf te leven!

Arno Kierkels is docent sociologie en onderzoeker bij Fontys Hogeschool Sociale Studies in Eindhoven.