Docent Bas Jongenelen: “Het kwaad fascineert ons”

Neerlandicus Bas Jongenelen van Fontys Lerarenopleiding Tilburg dompelde zichzelf onder in het kwaad en schreef een boek over de duivel in de letteren. “Het leven van de meeste mensen blijft behelpen, ook de duivel aanroepen heeft dan weinig zin.”

Hoe ontstond het idee om dit boek te schrijven? “Het kwaad fascineert ons. We hopen dat alle mensen deugen, maar vinden het evengoed spannend als dat niet zo is.” Als literatuurkenner weet Jongenelen bovendien dat het kwade in verhalen vaak beter uit de verf komt dan al die ‘brave’ goedheid. “De slechterik is prikkelender. Bovendien stelt die helden als Suske en Wiske of James Bond steeds weer in staat om de wereld te redden.”

Van Vondel tot Harpie
Van oudsher is de duivel de bekendste representant van dat kwaad. Toch constateerde de schrijver dat er nog geen aanstekelijke studie bestond van diens rol in onze literatuur. “Er zijn veel theologische beschouwingen van de satan, maar zo’n overzicht van zijn literaire manifestaties – niet alleen in romans of gedichten, maar ook in popliedjes en strips – kon ik nergens vinden.”

Eén van de bekendste literaire optredens van de duivel zien we in Joost van den Vondels tragedie Lucifer (1654). “Lucifer is hét verhaal van jaloezie”, vertelt Jongenelen. “Als je het scheppingsverhaal analyseert, is het kwade er eerder dan het goede. Lucifer vindt daarom dat hij de oudste rechten heeft en komt in opstand tegen God. Maar hij neemt te veel hooi op zijn vork, zoiets is vragen om ellende.”

Blij verrast was Jongenelen toen hij de duivel in vol ornaat zag opduiken in de roman Harpie van Hannah van Binsbergen. “Gepubliceerd in 2020, nota bene. De hoofdpersoon uit dit boek ontmoet tijdens een psychose letterlijk de duivel, die zo de verbeelding vormt van haar ziektebeeld. Een Middeleeuws motief eigenlijk, maar je komt als moderne lezer echt in contact met een reële duivel. Dat vind ik knap gedaan.”

De Poenschepper
Een ander overbekend literair motief is het verkopen van je ziel aan de duivel, in ruil voor rijkdom en succes. Neem Faust van Goethe of bluesmuzikant Robert Johnson, over wie dit verhaal ook gaat. “Maar dit motief zit ook in De Poenschepper van Suske en Wiske, waarin Lambik een deal sluit met een duivelse zakenman. Lambik wordt steenrijk, maar moet wel een deel van zijn liefde afstaan waardoor hij bijvoorbeeld vriendschappen verliest.” Wanneer alles weer ten goede keert, gaat de zakenman plotseling in rook op en verdwijnt. “Ook dat is een vast kenmerk van literaire duivels.”

Het viel Jongenelen trouwens op dat mensen die hun ziel aan literaire duivels verkopen, daar eigenlijk zo weinig voor terug willen. “Ze vragen geen wereldheerschappij, om maar eens iets te noemen. Hun wensen blijven bescheiden: een keertje gratis drinken of lekker in de hooiberg liggen in plaats van te zwoegen op het land. Ook als we in contact komen met de duivel, blijven mensen ploeteraars. Hulp aanroepen van de duivel heeft dus eigenlijk niet zo veel zin.”

Poetin
We leven in een tijd waarin veel mensen overal het kwaad in menen te herkennen, of dat nu is in politici als Poetin of in een al te technocratische, afstandelijke overheid.

“Ik kan me voorstellen dat dat gebeurt. Het kwaad bestaat en een vertrouwde gedaante die je daaraan kunt geven is nu eenmaal de duivel. En een politicus kan inderdaad een ‘duivels plan’ hebben. Maar politici zijn natuurlijk nooit in letterlijke zin duivels, of manifestaties daarvan zoals reptielen. Een figuur met bokkenpoten en horens die staat voor het kwaad komt alleen voor in verhalen, net als eenhoorns en kaboutertjes. Al zijn er natuurlijk altijd mensen die anders denken.” [Frank van den Nieuwenhuijzen]