De waarde van Bildung: 'Aha, dus dáár doe ik het voor!'

Bildung. De overgrote meerderheid van de Fontys-docenten vindt dat er meer aandacht voor moet zijn. Het bestuur en veel directies van hogescholen vinden dat ook. Een kenniskring onder leiding van Wouter Sanderse ontwikkelde de afgelopen jaren hierop toegesneden onderwijs. Maar binnen Fontys krijgt Bildung nog niet overal prioriteit.

Bildung is het idee dat je (jonge) mensen meer leert dan alleen lesstof. Dat je hen ook maatschappelijke betrokkenheid en moreel besef bijbrengt, dat zij zichzelf kunnen ontplooien. Daarbij leren mensen dus ook de betekenis van dingen die ze strikt genomen voor een bepaald beroep of ambacht niet nodig hebben, maar die wel individueel, professioneel en maatschappelijk waarde hebben.

“Het is een proces van mensvorming door je te verhouden tot bronnen van waarde. Niet alleen culturele bagage hebben, maar ook niet alleen: ik ga mezelf ontplooien. Het is de taak van docenten om studenten te begeleiden bij het werken aan hun zelf-vorming, door in te gaan op wat zij zelf goed, waardevol en belangrijk vinden”, aldus Wouter Sanderse.

Onderzoek
Drie jaar lang deed lector Sanderse praktijkonderzoek naar Bildung binnen Fontys. Met geld van het steunfonds en participerende instellingen, in totaal ruim een half miljoen euro, is onderzocht wat Bildung betekent voor en in het onderwijs van Fontys. Conclusie: veel. Maar visie en strategie blijven nog achter.

Even voor de duidelijkheid: "Doel was om bij te dragen aan de professionalisering van de docenten en aan de curriculumontwikkeling. Zodat docenten en hun opleiding Bildung in het bestaande onderwijs kunnen integreren. De opdracht was niet om een aparte Bildungacademie op te richten zoals in Amsterdam, of de Ucademy bij Avans.”

Overigens is er nu alsnog aanbod gekomen voor Fontys-studenten. “De Ucadamy van Avans heeft goede banden met Fontys. Er zijn pilots gedraaid en nu is hun aanbod ook beschikbaar voor Fontys-studenten. Wel enigszins instrumenteel, want in het kader van studiesucces."

Resultaten
Toen de vertrekkend lector Beroepsethiek van de Leraar de kenniskring oprichtte was op voorhand het belang van bildung al wel duidelijk. Beter nog: uit onderzoek onder 686 Fontys-medewerkers bleken veruit de meesten voorstander van een grotere rol voor Bildung in het onderwijs.

Bij aanvang telde de kenniskring medewerkers van tien instituten, één op de drie hogescholen dus. Via ontwerponderzoek formuleerden de docenten een eigen ‘challenge’ rond bildung. Daarna kwamen ze op basis van interviews en literatuur tot een lesontwerp, experimenteerden ze daarmee in hun eigen lessen en evalueerden ze het resultaat.

Sanderse: “Als onderdeel van deze aanpak, observeerde een pabo-opleider bijvoorbeeld welke persoonsvormende vaardigheden haar collega’s inzetten. Een docent sociale studies ging in gesprek met studenten na wat zij vormend vonden aan hun opleiding. En een kenniskringlid bij HRM onderzoekt hoe maatschappelijke verantwoordelijkheid beter verankerd kan worden in een nieuwe leerlijn”.

De opbrengst deelden ze via een kennisclip met collega’s. Hieronder één van de acht clips die allemaal hier zijn te vinden. (Verhaal loopt door onder video)

De projecten leidden tot meer Bildung-georiënteerd onderwijs, en vaak werd het bij die opleidingen ook expliciet opgenomen in onderwijsvisie en -beleid. “De docenten namen telkens het vak als uitgangspunt, en koppelden dat enerzijds aan de persoon van de student, en anderzijds aan maatschappelijke ontwikkelingen."

"Bildung in het hbo is een kwestie van wat de Amerikaanse psycholoog Howard Gardner ‘goed werk’ noemt: werk dat ‘excellent’ is (van vakmanschap getuigt) maar ook gekenmerkt wordt door persoonlijk ‘engagement’ en ‘ethiek’. Docenten die zo werken, stimuleren studenten continue om de verbinding tussen die drie e’s te leggen.”

Campusleven
"Ik zie het als taak van hogescholen om niet alleen vakmanschap bij te brengen, hoe je je werk doet. Het gaat uiteindelijk niet alleen daar om. Het gaat er ook om dat je oog hebt voor wat er in de wereld gebeurt en hoe je je eigen rol daarin ziet. Je kunt fantastisch onderwijs maken als je dat bij elkaar kunt brengen. Excellent vakmanschap en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Dat studenten inzien: aha, dus hier doe ik het voor!"

“Wanneer jongeren voor een hbo-studie kiezen, zitten ze nog een hele lange periode met allerlei vragen als: wie ben ik, wat doe ik hier, wat maakt het leven het leven waard, hoe verhoud ik me tot anderen? Tegelijkertijd spelen er hier en aan de andere kant van de wereld hele grote vraagstukken die zij ook op zich afkrijgen. Klimaatverandering is daar misschien wel de allergrootste van.”

"Je zou het dus eigenlijk vooral over persoonsvorming moeten hebben, dan komt de rest daarna wel. Als je engagement voelt, weet waar je voor staat en wat je wilt doen, dan wil je vervolgens ook wel alles eraan doen om dat te realiseren. Dan komt dat vakmanschap wel. Nu lijkt het vaak op: wij doen hier aan kennis en vaardigheden. Waartoe dat dient, dat zie je dan wel weer als je in de wereld daarbuiten terecht komt."

Een diploma kopen
Maar wat is er nu zo anders dan vroeger? Sanderse: "Ik denk vooral het marktdenken dat de overheid ook in het onderwijs doorvoerde. Het is nu alsof ouders 'een opleiding kopen' voor hun kinderen. En daarbij een eisende houding hebben. Zo'n opleiding is immers nodig in een competitieve arbeidsmarkt.”

“We leven in een meritocratie: niet je aanleg of talent, maar wat je ermee doet is bepalend. Dat is heel goed. En ook is het niet meer zo dat je achtergrond, een rijke pappie of mammie, bepalend is voor jouw succes. Dat succes is dus ook afhankelijk van je opleiding."

En daar schuilt tegelijk een probleem: het animo in die opleidingen om aandacht te schenken aan andere dan resultaatgerichte zaken daalt. “Het is vaak een en al oog voor de studie en studieprestaties, maar weinig aandacht voor allerlei zaken en ervaringen erom heen. Terwijl: je hóeft niet al je tijd nuttig door te brengen. Leef je leven, zeg maar.”

Zo’n Bildungproject gaat echter wel tegen de tijdsgeest in, zegt Sanderse: “Opleidingen, zowel universitair als hbo, proberen het hen zo makkelijk mogelijk te maken door te werken met leeruitkomsten en met eerder verworven competenties om studenten op eigen tempo door een opleiding te loodsen. Begrijpelijk. Maar daardoor mis je ook de 'college experience' zoals ze dat in Amerika noemen."

"De ervaring van de hele opleiding, je relatie met medestudenten en met docenten en al die andere dingen die een rol spelen in een ‘campusleven’. Dat verdwijnt steeds meer. En dat is jammer", stelt Sanderse.

Hoop
“Op mijn meer pessimistische momenten denk ik dat alle Bildungactiviteiten die we binnen Fontys ontplooid hebben maar druppels op een gloeiende plaat zijn. Dat we enkele Bildungoases hebben gecreëerd in een omgeving die nog steeds veel weg heeft van een woestijn. Maar tegelijk weet ik dat er straks 150 collega’s de afsluitende Bildungconferentie bezoeken, en die boodschap ook weer uitdragen.”

De eerdergenoemde peiling onder Fontys-mederwerkers liet zien dat docenten nog veel belemmeringen ervaren als het om Bildung gaat. Het curriculum is te vol en toetsing krijgt teveel aandacht. Maar bovenal missen ze een visie vanuit de opleiding, en ondersteuning vanuit het management.

Sanderse: “Directies vinden het wel belangrijk, maar geven het zelden prioriteit. Docenten die zich interesseren voor Bildung gaan er wel meer voor, maar doen dat vaak nog tegen de stroom in. Wil Fontys een Bildungshogeschool worden, dan moeten directies het lef hebben om enthousiaste docenten én studenten de ruimte te geven om te experimenteren met nieuw onderwijs. En dan kunnen er mooie dingen gebeuren.” [Jan Ligthart]