Een Dylan-lied als metafoor voor moreel design

Een leidende onderzoeksrol in de vertaling van moraliteit en ethiek bij het ontwerpen van nieuwe technologie. En een gegarandeerde plaats aan de tafel van de technologische designers voor ons burgers. Dat zijn de ambities die Bart Wernaart donderdag uitsprak bij zijn installatie als lector.     

Minstens vier jaar heeft Wernaart, verbonden aan Fontys Hogeschool Economie en Communicatie, daarvoor. Hij en het onderzoeksteam van zijn lectoraat Moral Design Strategy. Niet dat ze nog niet begonnen waren, verre van. Dat bleek wel uit de tafelgesprekken en intermezzo’s voorafgaand aan Wernaarts lectorale rede die gisteren in een livestreamsessie werden gepresenteerd. 

Het onderzoeksteam heeft tal van connecties en samenwerkingen in en buiten Fontys, in binnen- en buitenland. Er zijn al onderzoeken gedaan, andere lopen nog of staan gepland, er is een boek van de hand Wernaart uitgekomen, een podcast, moral design labs en bovenal: de ambitie om het lectoraat en de onderzoeken flink uit te breiden.

Impact
Het was dan ook nauwelijks verrassend dat Elhpi Nelissen, lid van het College van Bestuur van Fontys, het belang van het lectoraat niet genoeg kon onderstrepen. "Praktijkgericht onderzoek met een grote maatschappelijke impact. Belangrijk voor een kennisinstelling als Fontys en belangrijk voor de hele samenleving.” En dus “fantastisch” aansluitend op het motto ‘Fontys voor Society’. 

Niet alleen dat. Wernaart en zijn lectoraat houden zich, misschien nog wel meer dan alle andere lectoraten, bezig met iets dat alles en iedereen aangaat. En hij heeft daarbij ook nog eens het geluk midden in de Brainportregio te werken. Waar Technologie en Design met hoofdletters worden geschreven en, aangevoerd door ASML, een hele batterij bedrijven precies daarmee hun geld verdienen.

Broodnodig
Moral Design Strategy: als Wernaart één ding duidelijk wist te maken in zijn lectorale rede dan is het wel dat zo’n ‘strategie’ broodnodig is. Zowel vanwege de moraliteit op zichzelf als vanwege de bewustwording ervan. 

All I got is a red guitar, three chords and the Truth is de titel van een nummer van Bob Dylan. Wernaart gebruikte die titel als leidraad waarom en in hoeverre moraliteit en ethiek vaak ontbreken bij nieuw ontworpen technologieën.

De soms dramatische of gevaarlijke gevolgen hoeven niet eens moedwillig te zijn veroorzaakt, maar ze zijn er wel. Wernaart haalde als voorbeeld aan hoe fake news een vlucht kon nemen op Facebook; niet omdat Facebook dat ambieerde, maar als gevolg van algoritmes die het bedrijf hanteert om zoveel mogelijk advertenties te kunnen verkopen.

Het hangt samen met de focus op ‘interne waardes’ van bedrijven en soms overheden: het moet werken en er moet geld mee worden verdiend. Terwijl er nauwelijks  wordt nagedacht over de externe ofwel maatschappelijke effecten.

Afstemmen
Ongeacht de bedoelingen van de ontwerpers of bedenkers, heeft technologie echter altijd een morele lading, zo stelde Wernaart. En net als een gitaar gestemd moet worden, zo moeten ook technologische ontwerpen niet één keer maar voortdurend afgestemd worden: komt de morele lading nog steeds overeen met wat de gebruikers, de samenleving ervan verwacht?

Waarbij dan de vraag is: wat is de morele waarheid? Er is niet één waarheid,  gaf de kersverse lector zelf het antwoord, want die hangt af van het individu. Daarom kan het morele stuk ook niet alleen aan de ontwerper worden overgelaten: juist de eindgebruiker van een technologie zou daarin een grote stem moeten hebben. Dat kunnen individuen zijn maar meestal gaat het dan toch om de samenleving als geheel.

Om die individuen, en dus ook de samenleving, die stem te geven riep het lectoraat het Moral Design Lab  in het leven. Het plan, zo besloot Wernaart, is om er daar nog veel meer van op te richten. Zoals ook de succesvolle Moral Data City Hunt - waarbij onderzoekers in 2019 in Eindhoven de straat opgingen om mensen te bevragen - komend jaar opnieuw wordt gehouden en liefst nog wordt uitgebreid naar meer steden, in binnen- en buitenland. [Jan Ligthart]